نخستین پیشگامان ساخت نانو‌داروهای ضدسرطان، آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها بودند اما در سال‌های اخیر دانشمندان ایرانی نیز تلاش‌های خود را در این زمینه افزایش داده‌اند و موفق شده‌اند با تولید نخستین نانولیپوزوم دوکسوروبیسین در ایران به انحصار تولید نانو داروهای ضدسرطان در جهان خاتمه دهند. در این‌باره و تاریخچه تولید این دارو و ویژگی‌های آن گفت‌وگویی با دکتر محمودرضا جعفری، رئیس مرکز تحقیقات نانوفناوری دانشگاه علوم پزشکی مشهد و مبتکر نانوداروی ضدسرطان سینادوکسوزوم انجام داده‌ایم که درپی می‌آید.
- از چه زمانی فکر تولید دارو با استفاده از فناوری نانو در ایران و جهان ایجاد شد؟
اولین نانو دارو در سال1995 میلادی وارد بازار جهانی شد. این نانو دارو یک داروی تزریقی داخل وریدی از نوع نانولیپوزومی دوکسوروبیسین (Doxorubicin liposomal) بود و با نام تجاری داکسیل (Doxil) به بازار آمد. البته تحقیقات مربوط به ساخت این دارو و کلا داروهای ساخته‌شده با استفاده از نانوفناوری از حدود سال1970 در آمریکا شروع شد و آمریکا نخستین تولید‌کننده این دارو با استفاده از نانوفناوری محسوب می‌شود. در حال حاضر این دارو در ایران با نام تجاری سینادوکسوزوم تولید شده است که از نظر ترکیب و فرمولاسیون و نیز خصوصیات شیمیایی دقیقا مشابه نمونه خارجی آن است.
اولین نانو داروی تزریقی داخل وریدی از نوع نانولیپوزومی دوکسوروبیسین در ایران نیز قرار است به صورت رسمی در کارخانه تولید داروی سبحان انکولوژی در رشت تولید شود، هم‌اکنون نیز پروانه و مجوز تولید این دارو گرفته شده است.
- این دارو چه ویژگی‌ای دارد و برای درمان چه بیماری‌هایی به‌کار می‌رود؟
این دارو یک ترکیب ضدسرطان بوده که جهت درمان سرطان تخمدان، سینه، مولتیپل میلوما (سرطان خون) وکاپوسی سارکومای (نوعی سرطان بافت نرم) برای نخستین‌بار در خاورمیانه در دانشگاه علوم پزشکی مشهد تولید شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
دوکسوروبیسین یک داروی سرطان تقریبا قدیمی است که برای درمان 10 تا 12 نوع سرطان استفاده می‌شده و هنوز هم استفاده می‌شود.عیبی که فرم تزریقی عادی این دارو دارد این است که مسمومیت قلبی ایجاد می‌کند که باعث نارسایی قلبی می‌شود، به همین خاطر محدودیت مصرف دارد.
معمولا دوز عادی داروی لیپوزوم دوکسوروبیسین که به 400میلی‌گرم در مترمربع بدن می‌رسد عوارض جانبی قلبی بروز می‌کند و آن را قطع می‌کنند و داروهای دیگر جایگزین می‌کنند که البته این عوارض با تولید نوع نانویی این دارو به حداقل می‌رسد. نام داروی نانولیپوزومی دوکسوروبیسینی که در ایران تولید کرده‌ایم، داروی سیناداکسوزوم است.نانولیپوزوم یا وزیکول در واقع گویچه‌های میکروسکوپی هستند که از فسفولیپیدها تهیه می‌شوند و اندازه تقریبی آنها در حدود 25نانومتر تا چند میکرون می‌تواند باشد.
در نانولیپوزوم‌ها هم می‌شود داروهای محلول در چربی و هم محلول در آب را سوار کرد و باعث افزایش کارایی دارو و همچنین کاهش سمیت آن شویم. ابعاد این نوع نانو لیپوزومی که ما داریم 100نانومتر است. وقتی ما این لیپوزوم را به صورت وریدی تزریق می‌کنیم دارو هم در داخلش محفوظ است. این نانولیپوزوم با عمر مفید 53 ساعت در خون می‌چرخد و دارو را آزاد نمی‌کند اما بعد با مکانیسمی که به آن افزایش نفوذپذیری و نگهداری گفته می‌شود در بافت تومور تجمع پیدا می‌کند.
مویرگ‌های بافت تومور با بافت نرمال فرق دارد. آنها به‌اصطلاح نشت‌پذیری‌شان بیشتر است. اندازه منافذ در مویرگ‌های بافت‌های تومور آن‌قدر بزرگ است که نانوذرات بتوانند در آن نفوذ کنند و وارد بافت تومور شوند. وقتی نانولیپوزوم حاوی دوکسوروبیسین وارد بافت تومور شد آنجا کم‌کم با مکانیسم‌ها و روش‌های مختلف حل می‌شود.
داروی دوکسوروبیسین در محوطه تومور آزاد می‌شود و بعد چون دارو با غلظت زیاد در مجاورت سلول‌های سرطانی حرکت می‌کند، می‌تواند با کارایی بیشتر سلول‌های سرطانی را از بین ببرد؛ از طرف دیگر باعث کاهش عوارض جانبی هم می‌شود. نانولیپوزوم به‌خاطر اندازه بزرگش نمی‌تواند وارد بافت‌های عادی مانند بافت قلب شود. بنابراین میزانی از این دارو که به بافت قلب می‌رسد کم است و در نتیجه عوارض جانبی‌اش خیلی کمتر از داروی عادی دوکسوروبیسین است.
- بعد از تزریق وریدی این دارو نیاز به شیمی‌درمانی و رادیو‌تراپی هم هست یا خیر؟
این خود نوعی شیمی‌درمانی است با عوارض جانبی کمتر.
- یعنی دیگر نیازی وجود ندارد؟
بستگی به پروتکل درمانی دارد که آن را آنکولوژیست یا متخصص سرطان‌شناس تعیین می‌کند.
- روند علمی تولید این دارو توسط نانو را توضیح دهید، یعنی چگونه با استفاده از نانو این دارو تولید می‌شود؟
ابتدا با لیپوزوم‌های 100نانومتری ماده خاصی را تهیه می‌کنیم بعد داروی دوکسوروبیسین را در مجاورت این لیپوزوم‌ها قرار می‌دهیم سپس با مکانیسم خاصی دوکسوروبیسین با کارایی زیادی وارد لیپوزوم شده و در آنجا محفوظ می‌شود.
- آیا ما در زمینه تولید داروهای جدیدبرای درمان بیماری‌های دیگر با استفاده از فناوری نانو هم پیشرفت‌هایی داشته‌ایم؟ یا فقط در زمینه سرطان است؟
بیشتر سرطان است که مشکلات خیلی زیادی ایجاد می‌کند و جزو بیماری‌های صعب‌العلاج است. وقتی داروهای شیمی‌درمانی عادی برای درمان استفاده می‌شود عوارض جانبی زیادی دارد. بنابراین بیشتر در بیماری‌هایی نظیر سرطان برای کاستن عوارض جانبی بهتر است از فناوری‌نانو استفاده کرد تا کارایی داروهای عادی نیز افزایش یابد. از نانوفناوری در ساخت دارو برای بیماری‌های دیگر نیز استفاده می‌شود. با این حال از نانوفناوری امروزه بیشتر برای تولید داروهای سرطانی استفاده می‌شود.
- آیا برای تولید و فروش این دارو در حجم انبوه مجوز دریافت کرده‌اید؟
قبل از سال جدید ما پروانه تولید انبوه آن را دریافت کردیم و الان هم داریم مجوز توزیعش را می‌گیریم که در آینده نزدیک به بازار عرضه شود.
- آیا وقتی این دارو به بازار عرضه شود از داروهای ضدسرطان موجود در بازار گران‌تر خواهد بود؟
بله نسبت به داروهای تزریقی عادی مشابه گران‌تر است ولی نسبت به نوع خارجی این دارو ارزان‌تر است. داروی خارجی نانولیپوزوم دوکسوروبیسین حدود 750دلار است و برای ما حدود 260هزار تومان قیمت‌گذاری کرده‌اند و خیلی ارزان‌تر است و قرار است در پوشش بیمه هم قرار بگیرد.
- آیا این دارو بعد از عمل برداشتن تومور و جراحی استفاده می‌شود؟
اینکه چه زمانی مصرف شود تصمیمش با متخصص سرطان است.
- آیا شما تنها تولید‌کننده این نانوداروی ضدسرطان هستید؟
در ایران بله. ما این دارو را تحت پوشش یک شرکت دانش بنیان ساخته‌ایم که من مدیرعامل این شرکت هستم و بودجه این طرح از ستاد نانوفناوری ریاست‌جمهوری فراهم شده است. البته با توجه به قراردادی که داریم دارو در شهر رشت تولید می‌شود.
